معماری قهوه خانه

معماری قهوه خانه سنتی چیست

نخستین قهوه خانه ها در ایران در دوره صفویان،‌ و به احتمال زیاد در زمان سلطنت شاه تهماسب (۹۳۰-۹۸۴ق) در شهر اصفهان توسعه یافت. سپس با آمدن چای به ایران و کشت این گیاه در مناطق شمالی ایران و ذائقه پذیر شدند طعم چای دم کرده در بین مردم،‌ کم کم چای جای قهوه را در قهوه خانه گرفت و از نیمه دوم قرن سیزدهم هجری نوشیدن چای در قهوه خانه ها رایج شد، ولی همچنان نام قهوه خانه ها بر این چایخانه ها باقی ماند. در دوره قاجار، به خصوص دوره پادشاهی ناصرالدین شاه زمینه برای گسترش قهوه خانه در شهرهای بزرگ،‌از جمله شهر تهران، فراهم شد. (بلوکباشی،۱۳۷۵:۸). شکل ساختمان قهوه خانه در ایران در طول تاریخ پیدایش آن بر مبنای طرح و الگوی مشترکی نبوده و معمولا متاثر از ویژگی های بافت کلی معماری ساختمان ها و فرهنگ مردم و نیازهاي اجتماعی جامعه آن شهر بوده است.

پلان معماری قهوه خانه ای

پلان ساختمان قهوه خانه معمولا با یک ورودی و تاق گنبدی ضربی و ستون های سنگی یا آجری. سکوها یا صفه های دورادور ساختمان آجری یا سنگی یا خشت و گلی، و جاکفشی های زیر سکوها با دهانه های قوسی یا جناغی. ازاره های بالای سکوها تا یک متر کاشیکاری شده با کاشی های نقش دار. یک حوضچه سنگی یا کاشی معمولا چند ضلعی در وسط ساختمان و یک یا چند فواره و سنگاب در درون و پیرامون آن. یک سکوی گرد یا چندضلعی در میان ساختمان یا یک سکوی نیم گرد در کنار دیوار ان برای نقالی و شاهنامه خوانی (بلوکباشی،۱۶:۱۳۷۵). آرایه بندی های فضای قهوه خانه ها نیز می توان به دیوارنگاره ها با تصویر قهرمانان شاهنامه، پهلوان اسطوره ای و حماسی؛ آجرکاری و کاشیکاری نمای سر در ورودی قهوه خانه و فضاهای داخلی اشاره کرد.

هنرهای معماری قهوه خانه

با نگاه به معماری سنتی ایران، شاهد فضاهایی همچون قهوه خانه هستیم که نقش مهمی در زندگی اجتماعی ایرانیان داشته است. چنین فضایی میعادگاه هنرهاي معماري قهوه خانه و فضلا، نویسندگان،‌ شعرا و سایر هنرمندان بوده است که با توجه به محدودیت رسانه های گروهی،‌ آثار و نوشته های خود را برای حاضران می خواندند و همین امر باعث شده بود افراد از صنف و طبقات مختلف جامعه در این محیط رفت و آمد کنند. از جمله فعالیت های فرهنگی – مذهبی انجام گرفته در فضای قهوه خانه: شاهنامه خوانی، عزاداری محرم و صفر، خواندن اشعار عرفانی و داستان های عامیانه است. از اواخر دوره سلطنت قاجاریه به بعد اوج دوره نقاشی عامه در قهوه خانه بوده است.

رابطه دکوراسیون در معماری قهوه خانه

قهوه خانه ها در تهران شکل و وضع خاصی داشتند، دکوراسیون و معماری هر قهوه خانه از فضایی نسبتا وسیع تشکیل شده بود که دورتا دور آن را با سنگ و آجر به صورت سکو درآورده و مردم روی آن سکوها نشسته و به نوشیدن چای و قهوه و کشیدن قلیان مشغول می شدند و در ضمن به گفت و گو و بحث درباره مسائل روز می پرداختند. سالن سرپوشیده قهوه خانه ها بیشتر با اشیای زینتی مانند تابلو، ‌شمایل بزرگان دین، عکس پهلوانان، قالیچه،‌علامت، ‌کتل و چراغ های گوناگون مفروش و مزین می شد. روی سکوهایی که نشیمنگاه مشتریان بود قالیچه های خوش رنگ و زیبا گسترده می شد. برخی قهوه خانه ها با مجموعه ای از پرده ها و تابلوهای نقاشی آراسته شده بود که دارای مضامینی مذهبی مثل قیام عاشورا، ‌تصاویر حضرت رسول اکرم(ص)، امیرالمومنین علی(ع) و نبردهای آن بزرگان بود یا موضوعات ملی را بر می گرفت مثل داستان های رزمی و بزمی ایرانی،‌ رخدادهای افسانه ای و حماسی، چهره شاهان و قهرمانان شاهنامه فردوسی. .

طراحی معماری قهوه خانه

طراحی معماری قهوه خانه به نحوی است که فضایی براي گذراندن اوقات فراغت و تعاملات اجتماعی – فرهنگی باشد. فرم در طراحی معماری قهوه خانه مرکزگرا و دارای صفه های جانبی است همچنین عنصر طبیعی آب (حوض) وجود دارد. از نظر طراحی معماری قهوه خانه شباهت زیادی بین قهوه خانه ها و حمام های قدیمی وجود داشت که دیوارها با کاشی پوشیده می شد و قهوه خانه علاوه بر فضای سرپوشیده،‌دارای فضای سربازی هم بود که به آن باغچه می گفتند. از آن جمله اند طراحی معماری : قهوه خانه معمارنژاد در خیابان ایران نبش کوچه روحی، قهوه خانه قاسم گوسفندی در بازارچه شاهپور در کوی جلوخان معیر، قهوه خانه حسین مهدی در محله صابون پز خانه باغ فردوس،‌ قهوه خانه اختیاریه معروف به «علی مشد عزیز» در ضلع غربی و دهانه خیابان جنوبی اختیاریه. از لحاظ طراحی معماری قهوه خانه به دسته های زیر تقسیم می شوند: ۱- قهوه خانه های کوچه و بازار، ۲- قهوه خانه های خصوصی (آبدارخانه ها)، ۳- قهوه خانه های سرراهی (چایخانه ها)، ۴- قهوه خانه های موقت، ۵- قهوه خانه های موجود در حمام های معتبر، ۶- قهوه خانه های سیار(قهوه چیان دوره گرد)