تعریف معماری رصدخانه
معماری رصدخانه های اولیه ، سازه های یکپارچه ای بودند که موقعیت خورشید، ماه و سایر اجرام آسمانی را برای زمانبندی و تقویم مورد بررسی قرار می دادند. از معروف ترین سازه های باستانی رصد ستاره ها، استون هنج است. تقریبا در همان دوره نجوم شناسان در بابل، حرکات خورشید، ماه و ستارگان را از برج پله داری با نام زیگورات مشاهده می کردند. مردم مایا شبه جزیره ی یوکاتان در مکزیک از سازه های گنبدی شکل مشابه رصدخانه های مدرن استفاده می کردند. سابقه پیشین رصدخانه های مدرن در جهان اسلام شناخته شده است، رصدخانه هایی که در سوریه و بغداد اوایل قرن نهم و دهم میلادی ساخته شدند. یکی از باشکوه ترین رصد خانه ها،رصدخانه در شهر مراغه در ایران در دوره ی هلاکوخان زیر نظر خواجه نصیرالدین طوسی است.
معماری رصدخانه مراغه
معماری رصدخانه مراغه دارای جایگاه منحصر به فردی در تاریخ نجوم شناسی قرن وسطی است که نشان دهنده ی فعالیت های علمی در جهان اسلام در اواسط قرن سیزدهم است، رصدخانه ی مراغه نقش مهمی در توسعه ی سامانه های پیشرفته قبل از کوپرنیک برای توضیح حرکات سیاره ای است. ایده ی مدرسه رصدخانه مراغه فراتر از مرزهای‌اسلام تحت تاثیر انقلاب نجومی قرن شانزدهم است. سازه ی مرکزی رصدخانه، دایره ای شکل است. قطر آن ۲۲ متر و فونداسیون سازه دارای دیوارهایی به ضخامت ۸۰ سانتی متر است. عرض ورودی ۱.۵ متر که به سمت راهرویی با عرض ۳.۱ متر گشوده شده است. در هر سمت راهروی مرکزی ۶ اتاق وجود دارد. بیرون از ساختمان اصلی به سمت جنوب، جنوب شرقی و شمال شرقی پنج سازه ی دایره ای شکل است که جایگاهی برای نگهداری و نصب ابزارهای کوچک تر نجوم شناسی است.
ضوابط معماری رصدخانه
معیارهای متعددی برای طراحی و معماری رصدخانه وجود دارد که از آن جمله اند ارتفاع، مقیاس و فاصله ی کانونی تلسکوپ که بایستی برای طراحی دیوارهای پیرامونی رصدخانه در نظر گرفته شوند. همچنین قطر و ارتفاع سازه ی گنبدی رصد خانه و مصالح ساختمان بایستی بر اساس ابزار نجوم شناسی تعیین شوند.
طراحی معماری رصدخانه سمرقند
معماری رصدخانه در سمرقند یادمانی از الغ بیگ تیموری در سال ۱۴۲۰ میلادی است. ساختمان رصدخانه سمرقند دایره ای با قطر ۴۶ متر و ارتفاع ۳۰ متر، دو طبقه آجری با نقش های هندسی از آجر و کاشی های لعاب دار معرق تزیین شده است. در تالار اصلی ابزار عظیمی برای رصد ماه، هورشید و سایر ستارگان از گنبد اصلی فراهم می شد. پلان اصلی رصدخانه دایره عظیمی است با شعاع ۴۰۲۱۲ متر و طول قوس ۶۳ متری است. پس از مرگ الغ بیگ، رصدخانه تخریب ، کتابخانه ارزشمند غارت و دانشمندان متفرق و اموال توسط هواداران مذهبی غارت شد. در سال ۱۹۰۸ باستان شناس روسی ویاتکین توانست مدارکی در باره مکان رصد خانه پیدا کند.
بررسی معماری رصدخانه تاریخی جهان
رصدخانه پالومار در میان تسهیلات علمی نادری است چرا که ضوابط طراحی رصدخانه مطرح شده توسط معمار ارشد رصدخانه، «راسل والت پورتر» فارغ التحصیل دانشگاه ام.آی.تی وضع شده است. سه گنبد اصلی رصدخانه پالومار ساده و زیبا هستند، علی رغم اندازه گنبد تلسکوپ هیل ( ارتفاع اندازه ی ساختمان ۱۲ طبقه است)، تناسبات نسبت عرض به ارتفاع به نحوی است که از لحاظ بصری ساختمان رصدخانه خوشایند است. گنبد هیل به طور طبیعی در مرکز رصدخانه پالومار قرار گرفته است. هر دو گنبد تلسکوپ هیل و تلسکود ۱۸ اینچی به طور همزمان در دهه ی ۱۹۳۰ ساخته شدند. معماری هر دو گنبد برگرفته از سبک آرت دکو هستند و طراحی منحصر به فردب دارند که ابزار مورد نیاز را در خود حای دادند. گنبد تلسکوپ ساموئل اوشتین در سال ۱۹۳۹ تکمیل شد، سایر برنامه های فیزیکی رصد خانه تحت تاثیر آرت دکو ساخته شدند.
