معماری زیر زمینی چیست ؟
فضای زیرزمینی به طور بالقوه در بسیاری از نقاط جهان برای هزاران سال است که به کار گرفته شدهاند. سازههای معماری زیر زمینی ، در طول تاریخ، به طور عمده برای ذخیرهسازی مواد غذایی، همچنین برای تهیهی جنگ افزار و تامین نیازمندی هایی برای خلق فضایی مطلوب با حداقل رطوبت و درجه حرارت ثابت بوده است. شرایط معماری مورد نیازی که در سازههای زیرزمینی وجود دارد عبارت است از دمای ثابت، عدم سر وصدا، امنیت، حفاظت و امنیت در برابر آتشسوزی و جنگ. برای تهویهی هوا فضاهای داخلی زیرزمینی عموما از کانالهای هوایی که بر روی سطوح آبهای زیرزمینی قرار گرفته استفاده شده است. نخستین نمونهی سازههای حفاری شده در زمین در دهکدههای قدیمی اسکاندیناوی در اقلیم سرد و معتدل یافت شده است که با خاک و سقفهای سبز پوشیده شدند. همچنین غارهای طبیعی یکی از نخستین ساختارهای ساختمانی بشر در زیر سطح زمین است و امروزه فضاهای معماری زیر زمینی معاصر برای کاهش تاثیرات محیطزیستی و مصرف انرژی متداول است.
معماری زیر زمینی در ایران
استفاده از عمق زمین در معماری زیر زمینی بومی ایران نمونهها و کاربرد فراوانی دارد. از آن جملهاند فضاهای زیرزمینی که در مناطق گرم و خشک ایران است یخچال، قنات، آبانبار و گودال باغچه. به طور مثال، قنات یکی از کانالهای زیرزمینی برای انتقال آب است. حفرههایی که در سرتاسر بیابانهای ایران گسترش یافته است در حقیقت چاههای عمودی هستند که سطح زمین را به تونلهای زیرزمینی متصل کردهاند. این تونلها آب را از سطوح مرتفع به مناطق مسکونی در دشتهای کم ارتفاع و پست منتقل کرده است. قدمت قناتها، که توسط حفرکنندههای چاه ایرانی ابداع شده است و ریشه در تاریخ باستانی ایران دارد. قناتهای زیرزمینی نهتنها روشی فنی برای آبیاری مزارع است بلکه برای رفع معضل آبهای زیرزمینی در زمان حفر زمین برای معدنکاری است. نمونهی دیگر از معماری زیرزمینی در ایران، گودال باغچه، حیاطی است که به اندازه یک طبقه پایینتر از اتاقها قرار میگیرد.
فضاهای معماری زیرزمینی بومی
با توجه به معضلات محیط زیستی، ساختمانهای بومی و روشهای ساخت معماری پایدار به خصوص در رابطه با فضاهای زیرزمینی برای کاهش مصرف انرژی با اهمیت است. در طراحی فضاهای معماری زیر زمینی بومی اصولی که در نظر گرفته شدهاند برای ایجاد امنیت و آسایش قابل توجه گرمایشی و سرمایشی و کاربرد انرژیهای طبیعی در فضای زیرزمین بوده است و برخی از ویژگیهای معماری بومی عبارت است از : پاسخ به شرایط متنوع,فراهم آوردن محیطی مطلوب برای فعالیتهای ساکنان,سادگی و کارایی فضا,کیفیت هوایی مطلوب در رابطه به آسایش گرمایشی و سرمایشی,طراحی معماری غیرفعال با توجه به میزان تابش خورشید وباد,در مقایسه با معماری که بر روی زمینی ساخته شده و با شرایط دشوار و نوسانات آب و هوایی، رطوبت و ناپایداری دما مواجه هستند، شرایط فضاهای زیرزمینی به نحوی فراهم شده است که آسایش حرارتی و دمای ثابت فراهم شود.
اهمیت معماری زیرزمینی در گذشته
انسانهای اولیه برای در امان ماندن از گزند حیوانات و شرایط آب و هوایی دشوار ساکن زیستگاههای موقت طبیعی نظیر درختان و غارها بودند.ایدهی انزواگیری، جهتیابی، مکان و مشابهت به دوران قبل از تاریخ باز میگردد و از اصول پایه در طراحی مربوط به اقلیمشناسی فضاهای معماری زیر زمینی در گذشته است. در طول تاریخ، همراه با توسعهی فنآوریها در مهندسی و طراحی، معماری فضاهای زیرزمینی به نحو خلاقانهای پیشرفت کرده است. برخی از نمونههای ساختمانهای زیرزمینی عبارت است از اهرام مصر، پناهگاههای زیرزمینی و اتاقهای دفن مردگان در دوران رم باستان، دخمههای زیرزمینی دوران عثمانی، تونلها و سایر سازهها. همچنین تکنیکهای ساخت و ساز برای فضاهای زیرزمینی با توجه به اصول تهویه، گرمایش و سرمایش، عایق، بازیافت مواد زائد و کاربردهای انرژیهای تجدیدپذیر از جمله نور خورشید، باران و باد شکل گرفته است.
عوامل تاثیر گذار شکل گیری معماری زیرزمینی
فضاهای زیرزمینی برای اهداف مختلفی مورد استفاده قرار میگیرند که برخی از آنها عبارت است از دفاع نظامی، کاهش ترافیک، حمل و نقل، مراکز خرید و پارکینگ که به معضلات زیستمحیطی بسیار کمک خواهد کرد و در آینده توسعهی شهرهای بزرگ به استفاده از فضاهای معماری زیر زمینی شهری بستگی دارد و فضاهای زیرزمینی به طور فزایندهای برای عموم مورد استفاده قرار خواهند گرفت. از ساخت و سازهای مترو گرفته تا سالنهای ورزشی زیرزمینی، نیروگاهها، مخزنهای زباله، شهرهای زیرزمینی و بسیاری دیگر از فضاها که با شرایط آب و هوایی سازگار خواهند یافت و روشهای ساخت و حفاری بسیار متفاوت خواهند شد. فضاهای زیرزمینی موفق تلقی شده که عوامل نظیر زمینشناسی، هیدروژئولوژیکی و ژئوتکنیکی به درستی در نظر گرفته شده است.
استفاده از عمق زمین در معماری زیرزمینی دزفول
فضاهای دستکند زیرزمینی دزفول «شوادان» نام دارد.
که یکی از اصول استفاده از عمق زمین در گذشته.
برای یافتن راهی برای مسئلهی گرمایش و سرمایش بوده است.
معماری زیر زمینی شوادن به طور کامل زیرزمین قرار گرفته است.
و شامل یک یا چندین اتاق میشود که حدود ۵ تا ۱۲ متر پایین از سطح حیاط مرکزی قرار گرفته.
با توجه به شرایط غیرقابل تحمل در مناطق گرم از جمله دزفول.
فضاهای زیرزمینی پناهگاههای مناسبی برای تحمل شرایط سخت برای انسان است.
دسترسی به شَوادانها از طریق پلکانها در حیاط مرکزی بوده و کاربریهای متنوعی داشته است.
از جمله کار تهویه هوا و خنکی ساختمان را بر عهده داشتهاند.
به این صورت که شَوادان دریچهای در بیرون خانه برای ورود هوا داشته.
و با توجه به عمق شوادان و رطوبت موجود در آن، هوا خنک شده.
و این هوای خنک از طریق کانالهایی در بخشهای مختلف ساختمان توزیع میشده است.